Cơn giống mùa hạ dấy lên ở phía nam. Mây đen từng khối ùn ùn như nấm từ dưới chân trời đun lên. Thoáng chốc, các ngọn núi của dãy Dăng Màn", Thiên Nhẫn... đã ngập chìm vào mây đen đục. Mảng nắng hẹp dần. Cảnh sắc hai bờ sông Lam đã ngả màu sẫm. Những bóng mây trôi qua các cánh đồng chiêm đang mùa thu hoạch, loang lổ, mảng sáng, mảng tối, ô xanh, ô vàng, nhìn về xa xa như một tấm da báo trái rộng hút tầm mắt.

Từ trong khối mây đen dày đặc, thỉnh thoảng quắc lên một roi chớp xanh lè, ngoằn ngoèo rạch sáng vào da trời chì. Tiếp sau roi chớp là tiếng trời gầm...

Bên gốc cây đa đầu làng Chùa có mấy con bò đứng ngủ, mồm nhai uể oải, những cục bọt trắng xốp đọng hai bên mép. Những con ruồi bò bay nhớn nhác tránh né mỗi lần con bỏ quất mạnh cái đuôi vào hai bên hông. Một tốp người đi làm đồng về ngồi nghỉ chân bên gốc đa đang ga ông Xám hát cho nghe một bài mới. Ông Xẩm ngước đôi mắt mù lòa về phía có tiếng sấm xa xa, hai cánh mũi pháp phòng đón nhân mùi hoa sen từ dầm làng đưa tới. Ông nhíu dõi lông mày đen, hỏi những người đang ngồi bên cạnh:

- Trời sôi bụng hay... hay là tiếng súng của cụ Đình ở trên rừng lại kéo về nữa đó, bà con ?

Qua nhiều giọng cười giòn, ông Xám gật gật đầu nghe, vẻ đắc ý với câu nói đáp lại lời ông hỏi:

- Tiếng sấm của cơn giông chiều đó ông a. Trời đạo này loạn giông chứ có giọt mưa nào đâu! Còn cái công việc “bình Tây” của các quan Nghè, quan Cứ thì... vận nước Nam mình hỏng mất rồi! Vua Hàm Nghi đã bại trận, Tây dương” đày vua đi biệt xứ. Ôi! Có còn chi nữa mà mong với đợi, hở ông?

Một cụ già, tay vót hom gió, từ nãy vẫn ngồi im lặng nghe mọi người trò chuyện. Bỗng cụ cắm lưỡi mác xuống đất, tựa hai bàn tay lên cán, mắt chớp chớp, nói

- Răng lại nhủ là "có còn chi nữa mà mong với đợi ? Nước có lúc suy lúc thịnh, nhưng có khi mô hết được những bậc hiền tài lo việc giữ nước, việc cứu nước. Cây cổ thụ nỉ bị gãy thì rồi sẽ có cây khác mọc lên. Rừng không bao giờ hết cây, dân không khi mô hết người tài cao chỉ lớn mô.

Mọi người nhìn cụ già vé hợp ý. Ông Xẩm đưa ống tay áo lên lau hai hố mắt. Ông vẫn mấp máy cánh mũi về phía ngọn gió:

- Dịp ni sen nở nhiều. Ngồi ở chỗ mô cũng được ngửi hương sen.

- Ông ơi, - một cô bé gái gọi - cháu biếu ông mấy cái gương sen luộc, ông ăn cho mát ruột ạ.

Ông Xấm cầm trong tay những cái gương sen đã luộc chín nhũn như tấm mền ong, giọng cảm động hỏi:

- Cháu là con nhà ai mà thảo ăn rứa?

Cô bé chỉ mỉm cười. Mấy người ngồi cạnh ông già mù nói to:

- Con gái anh nho Sắc đó,ông ạ.

Ông Xẩm nở nụ cười trên cung môi heo hắt, nói:

- Ngỡ đứa mô chứ cháu Thanh, con gáu đầu lòng của anh chị nho Sắc, cháu ngoại thầy tú Hoàng thì...thì tôi mô có lạ lẫm chi! Để rồi tôi hát cho bà con ở đây và cháu Thanh cùng nghe nhớ.

Bé Thanh lại đưa ông Xẩm cái bầu nước:

- Ông uống ngụm nước mát rồi hẵng hát, ông ạ.

- Cảm ơn lòng thảo của cháu. Ông không khát. Chứ cháu đem nước ra đồng cho ai rứa ?

- Dạ... cho mệ cháu ạ.

- Ờ. Vậy ra mệ cháu vẫn chưa ở cữ, còn đi làm đồng xa được. Chứ... cháu thích được bồng em gái hay bồng em trai, nói ông biết để ông hát mừng cháu nào.

- Cháu thích mệ cháu sinh em trau nữa ạ.

Ông già gật đầu, mỉm cười, tay cầm mò lên dây đàn. Mọi người ngồi quanh goíc đa đã xuma xít bên ông Xẩm. Mấy con bò vẫn lim dim mắt ngủ, bọt mép tụ tan, tan tụ. Tiếng đàn bầu réo rắt bay lên theo lời ca của ông Xẩm:

Trời ơi có thấu chăng trời!

Nước Nam có khổ nhiều đời đắng cay

Vì chưng Tây thổ sang đây,

Nó vào Gia Định, ở Rày Đồng Nai.

Dần dà ra Lục tỉnh, Đàng ngoài,

Các quan tâu đánh, vua ngài không cho

Bởi vì vua Tự Đức không biết đường lo,

Nó vào nó chiếm mất cả thành đo kinh kỳ...

Bé Thanh chưa hiểu thấu ý nghĩa lời ca, nhưng hai mắt của bé lim dim, bé lắng nghe tiếng đàn ông Xẩm. Những người ngồi cạnh bé Thanh, mặt luôn luôn biến đổi theo từng lời ca của ông Xẩm.

Trời ơi có thấu lúc này,

Khắp nơi khổ cực rạc rài tấm thân.

Một nước làm năm bảy nước ăn,

Để cho quan Tây bắt phu, bắt thuế trong dân nặng nề.

Các quan ta tức giận nhiều bề,

Lập binh tuến đánh Tây thì cho tan

Để mà khôi phục nước Nam...

Đang lúc mọi người đang đắm vào tiếng đàn não ruột, lời ca xé lòng của ông Xẩm thì một bà tựa tay trên lưng bò, chỉ tay về phía đầm sen, gọi :

- Cháu Thanh ơi! Mệ cháu...có chuyện chi....người ta đang dìu mệ cháu về nhà kia kìa!

Bé Thanh, tuổi lên bảy dangs manhr khảnh, rời khỏi gốc đa, tay cầm cái bầu nước, chạy hối hả về phía những người đang dìu mẹ mình. Chạy đến với mẹ nhưng trong đầu bé Thanh vẫn còn vang vọng theo những lời ca của ông Xẩm: "... Lập binh tiến đánh Tây thì cho tan... Để mà khôi phục nước Nam... Kẻo dân tình cơ khổ gian nan nhiều bề..."