Buổi sáng hôm sau thoáng đãng và tràn ngập ánh nắng mặt trời, dường như bầu trời đã xua tan tất cả những bóng mấy u ám của ngày hôm trước. Cha Tomas đã yên nghỉ dưới tấm bia tại Đài tưởng niệm Thần học và bí mật cũng theo ông xuống mồ.
Mặc dù mệt mỏi, nhưng Rojas đã dậy từ sáng sớm để sắp xếp trình tự công việc. Một tay anh tì lên má trong tư thế suy nghĩ, tới thời điểm này dù không có gì nhiều, nhưng cũng đủ để anh suy xét. Như anh biết thì cha Tomas bị giết lúc tờ mờ sáng khi cha chuẩn bị bước vào Nhà thờ lớn. Rất có thể lúc đó cha muốn gặp Đức Giám mục, người bạn thân của mình, và cha không biết rằng, từ vài ngày trước đó, Giám mục đã không đến đền Santa Barbara như ông vẫn thường ghé tới. Chắc chắn, cha Tomas có điều gì đó khẩn cấp cần phải nói với Giám mục, nếu không ông đã đọi để gặp Đức Ngài vào thời điểm khác cẩn trọng hơn và tại địa điểm khác kín đáo hơn. Như vậy, rõ ràng kẻ tấn công, nếu như chỉ có một tên, đã đợi cha ở sát cánh cửa dẫn vào đền, suy cho cùng đây là một hành động sát hại có chủ định từ trước.
Ngoài việc tìm thấy đồng bạc kẽm trong miệng cha Tomas, việc khám nghiệm tử thi còn cho thấy một dấu vết trên má trái. Rojas cũng tìm thấy một kẻ nặc danh, kẻ đã đe doạ nạn nhân sẽ công bố bí mật nào đó nếu cha không từ bỏ dạy môn Thần học. Cuộc trò chuyện với cậu giúp việc cuối cùng cũng giúp anh phát hiện ra một vài bóng tối trong cuộc đời của cha Tomas như mối quan hệ tội lỗi với cậu sinh viên và với cậu giúp việc. Đây có thể là một kẻ tình nghi, kẻ mà anh đã không may mắn tóm được khi gặp hắn đang lảng vảng tại hiện trường vụ án. Nếu như có điều gì đó có thừa ở Salamanca thì đó là những sinh viên và điều này sẽ làm mọi việc trở nên không mấy dễ dàng. Liệu cậu sinh viên, trong trường hợp nào đó, có liên quan đến lời đe doạ bí ẩn và do đó, có dính líu tới cái chết của cha Tomas hay không? Và điều gì mà vị giáo sư Thần học không muốn để cả tu viện biết?
Liệu đó có phải là tội lôi ghê tớm của ông? Về môn Thân học, điều duy nhất mà Rojas biết là cha Tomas chính là người kế nghiệp cha Diego de Deza. Anh đang suy nghĩ đến đó thì được cha trồng thảo dược Antonio ghé thăm.
- Thật bất ngờ quá, thưa cha kính mến! Xin mời cha vào đây! - Rojas cất tiếng chào cha Antonio.
- Ta hy vọng đến đúng lúc. Ta mang đến cho con một món quà nhỏ - cha Antonio vừa nói vừa đưa cho Rojas một chiếc túi da - ta hy vọng nó có thể giúp con lấy lại bình tĩnh và giải thoát nỗi lo lắng của con. Đó là những lá xì gà mà ta đã kể với con.
- Cha đã thử chưa ạ?
- Tối qua ta không thể ngủ được vì công việc bận rộn của tang lễ nên ta không muốn phải chờ đợi thêm nữa. Ta khẳng định với con là chúng có tác dụng. Thoạt đầu, ta gặp vấn đề với khói thuốc; nó chui vào mắt và gây ho, nhưng ngay lập tức ta đã làm quen nhanh chóng. Sáng nay, ta tiêu khiển bằng cách cuốn thêm vài lá thuốc nữa và ta tin rằng mình làm không đến nỗi tồi. Con xem thấy thế nào!
Rojas cảm thấy rất ấn tượng, không chỉ vì cha Antonio đã khéo léo cuốn lá thuốc bằng tay mà còn bởi tinh thần cởi mở và mong muốn được thử những cái mới mẻ của cha. Dường như lý lẽ của cha trồng thảo dược thật đơn giản và hiệu quả: nếu như Chúa đã tạo ra loại cây may mắn này và những người da đỏ đã thích sử dụng chúng không biết từ bao giờ, thì lá thuốc này không thể có tác dụng xấu.
- Con cầm lấy, - cha Antonio nói, trong khi tay vuốt phẳng một trong những lá xì gà đã được cuộn tròn - Hãy lấy nến châm lửa đốt một đầu thuốc và cùng một lúc hít mạnh ở đầu bên kia cho đến khi đầy phổi. Sau đó, chậm rãi nhả khói thuốc để dần dần hình thành những xoáy tròn trôn ốc.
Rojas không tin chắc rằng đây là thời điểm thích hợp để thử những cái mới mẻ, nhưng anh cũng không muốn phụ lòng cha Antonio. Do vậy, anh đã hút thử. Anh rít rất mạnh, khói vào phổi nhiều nên bị một trận ho sặc sụa.
- Yên tâm, yên tâm đi, không việc gì đâu. Đó là điều bình thường lúc ban đầu, như ta đã nói với con. Bây giờ, con hãy làm như ta đây này.
Cha Antonio hút mạnh cho đến khi đầu thuốc cuộn bên kia đỏ lửa. Rojas cố gắng bắt chước theo.
- Đấy, thế là được đấy! - cha Antonio khuyến khích Rojas sau khi anh nhả khói thuốc - Con hít vào chậm thôi cho đến khi cảm nhận được khói thuốc vào sâu, tràn đầy bên trong. Lúc đó, con sẽ nhận thấy một cảm giác phấn khích nhẹ nhàng và đầu óc lâng lâng. Bây giờ, tư thế con hãy thoải mái một chút và thưởng thức đi.
Rojas ngồi thoải mái trên ghế và cố làm theo những lời khuyên của cha Antonio. Anh bắt đầu thực sự cảm thấy thư giãn, dường như mọi lo toan của anh đều xa vời vọi.
- Con có thấy không, - cha thảo dược tiếp tục lên tiếng - rất có thể chúng ta là những cư dân đầu tiên của Thiên Chúa giáo hít thử khói thuốc từ những chiếc lá may mắn này.
- Rất có thể, - Rojas công nhận - theo những gì con được nghe, nhà hàng hải mà chúng ta nói đến ngày hôm qua đã bị bắt giam ở nhà tù của Toà Công giáo vì trên đường quay trở về nhà ông ta đã trót hút thử lá thuốc trên thuyền, và sau này đã không còn cơ hội khác nữa.
- Nếu như ai đó bắt gặp chúng ta, có nhiều khả năng là họ sẽ thiêu sống chúng ta cùng với tất cả cây thuốc lá. Một hình phạt phải chăng rất thích hợp vì nếu quan sát kỹ thì chúng ta sẽ chết do làm đúng cái việc bị lên án là hít khói thuốc. Nhưng cho đến khi bị kết án, chúng ta cần phải tranh thủ ngay khoảnh khắc này. Ta tin chắc, - cha Antonio nói thêm sau tiếng thở dài - sẽ có ngày bất kỳ ai cũng có thể tự do hưởng thụ niềm vui thích nhỏ nhoi này.
- Con e rằng sẽ luôn có những công tố viên ngăn cấm. - Rojas bình luận, trong khi buồn bã ngắm nhìn những vòng xoáy trôn ốc của khói thuốc.
- Ta không hiểu tại sao bây giờ Nhà thờ lại có thói xấu truy lùng tất cả mọi việc đến cùng, dường như những điều tốt ít ỏi còn lại trên thế giới này đều là tác phẩm của quỷ Sa tăng. Cuối cùng, họ làm hình ảnh Nhà thờ hấp dẫn đến mức mà chúng ta sẽ không còn người theo đạo nữa.
Rojas im lặng một lúc. Mặc dù vẫn còn cảm giác lâng lâng và thích thú, trong đầu anh vẫn quẩn quanh một câu hỏi mà anh không biết phải trình bày như thê nào vì không muốn phá vỡ bầu không khí tĩnh lặng lúc này. Anh nhìn cha Antonio qua một làn mấy dày đặc được tạo ra từ khói thuốc và chính điều này đã tạo cho anh một cảm giác nhẹ nhàng siêu thực. Cuối cùng, anh đánh bạo hỏi:
- Cha nghĩ gì về cha Tomas?
- Ta thấy đến cả xì gà cũng không giúp con thoát khỏi nỗi băn khoăn lo lắng. Tóm lại, - cha thảo dược nói một cách miễn cưỡng - ta sẽ cố gắng làm con hài lòng. Ta tin rằng cha Tomas là người hùng biện tài ba, mặc dù ông ấy chỉ là một nhà Thần học tầm thường và một kẻ ít khoan dung với người khác. Con hài lòng chứ?
- Cha có biết cha Tomas gặp khó khăn gì trong khoa Thần học không?
- Không có gì khác thường cả, anh bạn thân mến của ta. Chức Giáo sư Đệ nhất khoa Thần học, như con đã biết, là một trong những chức danh được khát khao nhất trong trường Đại học. Chức danh này đã trở thành đặc quyền riêng của giáo phái Thánh Domingo kể từ khi Lope de Barrientos sáng lập ra lần đầu tiên vào năm 1416 và ta e rằng sẽ tiếp tục thuộc về họ trong nhiều năm nữa. Trong suốt thời gian qua, chỉ duy nhất có một ngoại lệ: chính xác là người tiền nhiệm của cha Diego de Deza, ông Pedro Martinez de Osma, được mọi người biết đến với tên gọi Pedro de Osma, nhà Thần học vĩ đại, rất uyên bác và là học trò cũ của San Bartolomé, người duy nhất thuộc phái vô thần trong suốt thế kỷ qua đã có được chức danh này từ năm 1463. Nhưng những năm tháng sau đó, họ cướp sạch những gì ông đã giành được. Đầu tiên, họ dùng lập luận giả mạo, ta cũng không rõ là dựa trên điều khoản nào của Quy chế để cho ông nghỉ hưu sớm, nhưng ông từ chối và tiếp tục đứng trên bục giảng tới ngày 30 tháng Tư năm 1479, thời điểm mà ông phải rời đi Alcala de Henares để xuất hiện trước Hội đồng Thần học vì ông bị một vài người bạn đồng môn tố cáo. Lý do là gì ư? Rao giảng một vài học thuyết được cho là tà đạo về xá tội và xưng tội. Những kẻ kết án ông đã dựa vào một tiền lệ trước đó vì họ từng mở một vụ truy tố ở Zaragoza với lý do tương tự. Trong những năm cuối cùng, Pedro de Osma đã lên tiếng bảo vệ mình mạnh mẽ và có những bài viết chống lại những gì ông cho là sai lầm của Nhà thờ liên quan đến phạm vi thẩm quyền và sự giảng dạy trong giáo hội, về tội tử hình và sự sám hối. Ông khẳng định rằng việc xưng tội chỉ đơn giản là do con người tạo ra, chứ không phải là hình thức ban phước của Chúa Jesus nên gây ra vụ tai tiếng lớn, như con có thể mường tượng được. Nhưng tất cả những việc đó cũng sẽ chỉ là giai thoại nếu như vào năm 1475 ông không cho xuất bản cuốn Tractatus de confessioné(1) tại một nhà in của Juan Páriz ở Segovia và cuốn sách đó, sau vụ xét xử, đã hoàn toàn biến mất, không để lại một dấu tích. Chắc hẳn con cũng biết anh chàng người Đức chuyên làm công việc in ấn, đã xuất bản sách đó và là người đầu tiên thiết lập cơ sở in ở vương quốc chúng ta, theo sáng kiến của Giám mục vùng Segovia, cha Juan Arias Dávila, một người rất am tường, và theo như nhiều người nói, xuất thân từ gia đình cải đạo.
Mặc dù không ai có thể thấy trước được điều gì xảy ra lúc ấy, nhưng sự thật là, sau khi được in, cuốn Tractatus de confessione đã nhanh chóng xuất hiện ở mọi nơi và gây ra nhiều tranh cãi giữa các nhà Thần học, khiến các nhà chức trách giáo hội ở một vài thành phố phải giật mình. Lúc đó, đã xuất hiện tiếng nói chống lại vị Giám mục ở Segovia vì đã cho phép xuất bản cuốn sách ấy và đây dường như là lý do khiến nhà xuất bản Juan Páriz quyết định rời bỏ thành phố để đi lập nghiệp tại Toulouse, nơi mà anh ta chắc chắn sẽ có tự do và được tôn trọng hơn trong công việc của mình. Vài tháng sau khi cuốn sách xuất hiện, một nhà Thần học thuộc phái Thánh Domingo tên là Juan Lopez đã tới Salamanca nhằm tranh luận công khai với Pedro de Osma và cố gắng đẩy lui ảnh hưởng của học thuyết Pedro. Thế nhưng, Pedro không chấp thuận tranh luận, vì ông thừa biết rằng tác phẩm của ông không phải để biện bác, mà là một sáng tác được viết và in ra bằng những con chữ của xưởng in. Cuối cùng, vụ việc kết thúc bằng những lời sỉ vả qua lại giữa phe đối lập và phe ủng hộ học thuyết của Pedro. Dù vậy, Juan Lopez vẫn chưa chịu đầu hàng và tiếp tục chống lại Pedro bằng vũ khí riêng của mình thông qua việc xuất bản, vào năm 1477, một cuốn sách đáp trả cuốn Tractatus de confessione, với tựa đề Defensorium fidei Christi contra garrulos preceptores(2), nhưng không gây tiếng vang gì. Nhưng luận thuyết bác bỏ của Pedro Jimenez de Prejano, được tóm lược trong cuốn sách của ông, Confutatorium errorum contra claves eccfesiaé(3) xuất bản năm 1478, có hiệu quả hơn. Tuy nhiên, vào cùng năm ấy, chính những công tố viên vùng Aragon là những kẻ đầu tiên khỏi xướng quá trình khởi tố chống lại Pedro de Osma ở Segovia. Đó cũng là thời điểm mà một số nhà Thần học Salamanca lựa chọn để kết tội người đồng môn của mình trước cơ quan tối cao của Nhà thờ vĩ Toà án Công giáo đầu tiên chỉ được thành lập ở vương quốc Castilla vào năm 1480.
- Có ai biết những kẻ đã cáo buộc ông ấy không ạ?
- Ta chắc chắn, hai trong số những kẻ đã làm điều đó là Pedro de Caloca, thuộc dòng Thánh Francisco, kẻ tranh đua với Pedro de Osma để đoạt chức danh giáo sư Thần học, và Pedro de Ocana, theo dòng Thánh Domingo, kẻ đã từng tranh luận với Pedro de Osma về một số kết luận liên quan đến sự tồn tại và quyền năng của Chúa. Hắn đã thua và trở thành kẻ lố bịch. Có một vở kịch châm biếm viết về hai kẻ trên với tựa đề Câu trả lời cho một số phất ngôn bừa bãi của hai kẻ loạn ngôn trong thời kỳ này. Vở kịch đã gọi hai kẻ trên là “Ba Licet điên”(4) và ''Ông xương bò”(5) và như con có thể hình dung, họ không hề thích thú chút nào. Nhưng, đằng sau những lời tố cáo và buộc tội chắc chắn có bàn tay bí mật của cha Diego de Deza, người có tham vọng làm chủ ngay lập tức khoa Thần học mà lúc đó mới chỉ tạm thời là quyền trưởng khoa trong thời gian Pedro de Osma vắng mặt, và cả cha Tomas de Santo Domingo, người cũng mơ về một ngày nào đó có thể ngồi lên chiếc ngai vàng nhỏ bé ấy.
Vụ việc gay cấn đến mức Tổng Giám mục vùng Toledo đã phải triệu tập Hội đồng Thần học tại Alcalá de Henares nhằm xem xét vấn đề trên. Trong số những thành viên Hội đồng, có mặt cha Tomas và cha Diego de Deza, người đã từng có lúc nói lời tốt đẹp, bao dung và có lợi cho kẻ bị cáo buộc nhưng sau lưng lại thực hiện mọi âm mưu, thủ đoạn nhằm kết tội Pedro de Osma và buộc ông phải rời bỏ vĩnh viễn chiếc ghế trưởng môn Thần học. Gần cuối của quá trình xét xử, vốn đã kéo dài vài tháng và đầy ắp những sự kiện chẳng tốt đẹp gì, những lập luận của Pedro de Osma bị lên án và bị cho là không chính xác, sai lầm, tà đạo và mang nhiều tai tiếng. Tuy nhiên, bản án được công bố vào tháng Năm năm 1479 tương đối nhẹ do người bị kết án đã cao tuổi và ông ta chắc chắn sẽ rút lại những gì đã nói và làm. Trong số những việc phải làm, họ cho Pedro de Osma khoảng thời gian một tháng để ông xuất hiện ở Alcalá de Henares và công khai tuyên bố từ bỏ những lỗi lầm của mình, việc mà ông đã phải miễn cưỡng làm với mục đích duy nhất là tránh những điều tồi tệ hơn có thể xảy ra. Họ đã tổ chức một buổi diễu hành, trong đó Pedro de Osma đi giữa, trên tay cầm một cây sáp nến với điệu bộ phục tùng. Kết thúc buổi diễu hành, Pedro de Osma trèo lên bục giảng của tu viện San Francisco tuyên bố rõ ràng và mạnh mẽ sẽ từ bỏ các học thuyết của mình.
Bản án dĩ nhiên còn bao gồm việc đốt tất cả các bản sao của cuốn sách, tất cả các bài viết mang tính bảo vệ và kết luận về cuốn sách để không còn tồn tại bất kỳ một vết tích nào liên quan tới những sai lầm của Pedro. Và chỉ một vài ngày sau đó, ở Salamanca, họ cũng châm lửa đốt tất cả ngay trước cửa trường Trẻ lớn, sau lễ cầu siêu ở đền San Jeronimo, nơi có rất nhiều giáo sư, thầy giáo và sinh viên Đại học đến dự. Đối với những ý tưởng của Pedro de Osma, được tóm lược thành chín đề xuất, chúng bị Giáo hoàng Sixto IV kết án công khai, người mà cách đây đúng một năm đã cho phép các vị Vua của chúng ta thành lập Toà án Công giáo chống lại những kẻ cải đạo giả mạo. Con cũng biết mọi người thường nói rằng mọi việc khởi đầu bằng những kẻ cải đạo giả mạo, nhưng lại kết thúc bằng những con chiên Thiên Chúa giáo chân chính. Họ còn cấm không cho Pedro de Osma vào Salamanca, dù chỉ nửa hải lý(6) như theo ngôn từ mà họ dùng, trong thời gian một năm.
Cuối cùng, Pedro de Osma buộc phải sống tại Alba de Tormes, nơi ông có một vài người bạn và cũng là nơi ông mất một vài tháng sau đó vào ngày 16 tháng Tư năm 1480, nguyên nhân là do nỗi đau khổ tột cùng và bệnh tật do bản án gây ra, và nhất là việc buộc phải từ bỏ học thuyết của mình. Theo quy ước rõ ràng của Hội đồng Nhà thờ (con không được quên Pedro de Osma là người phát chẩn lộc Thánh từ năm 1471), ông được mai táng ở Nhà thờ lớn, gây ra sự đối đầu căng thẳng với trường Đại học. Trong khi đó, Diego de Deza đã bắt đầu đảm đương chức danh của Pedro trong khoa Thần học, một vị trí, đối với ông ta, chỉ là một bàn đạp không hơn không kém để nhanh chóng vươn tới một chức vị cao hơn. Một vài năm sau, khi từ bỏ vị trí Trưởng khoa Thần học để trở thành thầy dạy của Thái tử Juan, ông ta đã chỉ định người kế nhiệm. Và đó là lúc cha Tomas de Santo Domingo bước vào, tuy bị phản đối nhưng chỉ còn là một thủ tục hình thức. Chắc chắn là trong trường hợp này, họ đã phải hối lộ và mua lá phiếu của những sinh viên thường đến nghe giảng. Việc này xảy ra thường xuyên trong cả quá trình trên. Là sinh viên kỳ cựu của trường Đại học, con có thể thấy rằng việc các sinh viên bỏ phiếu lựa chọn giảng viên không những không ngăn được tình trạng bất bình đẳng mà còn tạo thêm tham nhũng. Trong phe đối lập, có một học trò tên là Fernando de Roa, người ủng hộ Pedro de Osma trong quá trình xét xử tại Alcalá; lúc đó đã là giảng viên môn Triết học Luân lý, mặc dù với lý lịch, uy tín và thành tích nhiều hơn, cũng như bản thân Roa là nhà Thần học giỏi hơn cha Tomas, nhưng vẫn không có cơ hội. Và nhiều người đã tham gia vào phe đối lập để biểu tình phản đối. Nhưng cuối cùng, những cố đạo dòng Thánh Domingo vẫn tiếp tục nắm giữ chiếc ghế Giáo sư Đệ nhất khoa Thần học.
- Cha có nghĩ rằng cái chết của cha Tomas có thể là do trả thù không?
- Cũng có thể, nhưng nếu nói với con chân thành, thì ta không tin đấy là lý do thực sự. Phải có cái gì khác nữa. Ta biết, sự trả thù, để mang lại hiệu quả, cần có thời gian và suy tính kỹ càng, nhưng đã nhiều năm trôi qua rồi.
- Dù sao, điều này cũng giải thích tại sao Giám mục lại rất quan tâm đến việc biết tên những kẻ đã giết cha Tomas càng sớm càng tốt.
- Có thể ông ấy cũng cảm thấy bị đe doạ. Theo ta biết, ông đã ngừng đến ngôi đền Santa Barbara vào lúc sáng sớm như vẫn thường làm trước kia.
- Có thể suy ra rằng đó là một biện pháp đề phòng cẩn trọng.
- Nếu như vậy, con không hiểu tại sao Giám mục lại không nói gì với con cả.
- Có thể ông không muốn mọi người biết chuyện hoặc cũng có thể ông mong rằng chính con sẽ phát hiện ra điều đó. Cũng có khả năng ông đang cố cưỡng lại, không muốn tin vào tất cả mọi việc đã xảy ra.
- Cha hãy kể cho con nghe thêm về Pedro de Osma - Rojas yêu cầu cha Antonio một cách rất tò mò - Cho đến bây giờ, con hầu như chưa từng được nghe kể về ông.
- Dĩ nhiên rồi. Con hãy nhớ rằng một trong những tác phẩm của ông đã bị cấm và bị đốt cách đây gần 20 năm vì lý do tôn giáo. Các học thuyết của ông được coi là tà đạo và bị lên án. Các học trò thân thiết của ông lúc bấy giờ bị Toà án Công giáo truy lùng và đe doạ. Nhưng ít nhất con cũng cần phải biết là Pedro Martinez de Osma đã theo học tại đây, ở trường San Bartolomé, nơi ông nhập học, nếu ta nhớ không nhầm, vào năm 1444 và tại đây hiện nay chắc chắn vẫn còn người nhớ đến ông với lòng đầy ngưỡng mộ, mặc dù không một ai dám tuyên bố công khai điều đó. Lúc còn đi học, ông đã từng là học trò của Alfonso Fernandez de Madrigal, thầy giáo da màu, và trước khi trở thành Giáo sư Đệ nhất khoa Thần học, ông đã là giảng viên môn Triết học Luân lý từ năm 1457 đến năm 1463. Nhưng điều quan trọng nhất mà chúng ta cần phải cảm ơn Pedro de Osma là ông đã quán triệt rất tốt các học thuyết của thầy dạy và nhờ ông mà từ năm 1470 một luồng sinh khí mới được thổi vào trong việc giảng dạy môn Thần học. Đó là việc sửa chữa những khiếm khuyết của khoa Thần học trước đây, được cho là có quá nhiều phép biện chứng và suy đoán, và thay thế học thuyết này bằng những lý giải của Kinh thánh, không chỉ chú trọng đến việc nghiên cứu ngôn ngữ của cuốn Kinh thánh khỏi nguồn được viết ra, mà còn nghiên cứu quyền năng của các vị Thánh Cha. Nhưng, anh bạn Rojas thân mến, điều quan trọng nhất của học thuyết mới này là việc coi con người, không phải vô cớ mà được sinh ra từ hình ảnh giống hệt như Chúa, là cơ sở và trung tâm của mọi suy nghĩ, và bằng cách này đã trao cho con người một vinh dự tinh thần to lớn.
- Cha có quen Pedro de Osma không ạ?
- Ta đã từng nghe ông diễn thuyết một vài lần. Ông cũng không hẳn như mọi người vẫn nói là người thuyết trình giỏi, nhưng những lập luận của ông rất có tính thuyết phục. Và, cũng có thể ta nhầm hoặc không, nhưng ông là một nhà Thần học tuyệt vời. Ở Castilla, có lẽ ông là một trong những người đầu tiên nhận ra sức mạnh của các bản in nhằm truyền bá lý tưởng. Từ đó, với mục đích in cuốn Quy ước xưng tội, ông đã chuyển đến Segovia một thời gian và ở đấy ông cũng cho xuất bản thêm một cuốn sách nữa. Người ta nhận thấy lần này ông rất muốn theo đuổi sự nghiệp in ấn. Ai mà biết được một người như ông có thể làm được những gì ở một vương triều có tự do và khoan dung hơn triều đại của chúng ta.
- Cha có thể kể cho con nghe về những học trò của ông được không ạ?
- Dĩ nhiên, học trò yêu của ông là Fernando de Roa. Cậu ta, theo một cách nào đó, là người tiếp tục sự nghiệp và kế thừa về mặt tinh thần của ông.
- Nhiều đến mức có thể giết người không?
- Ta thấy khó tin vào điều đó, nhưng khó có thể nói điều tương tự với những người xung quanh ông.
- Ý cha là gì vậy?
- Người ta nói rằng ông có nhiều kẻ ủng hộ và nhận được sự trợ giúp của một bộ phận giới thương nhân, thợ thủ công trong thành phố và cả một số nhà quý tộc, những người bất mãn với vương triều. Thực ra, có tin đồn cho rằng ông quan tâm nhiều đến chính trị hơn là triết học hoặc Thần học.
- Thần học cũng là một cách làm chính trị. Cha không nghĩ như vậy à?
- Dĩ nhiên rồi. Xuất phát từ đó mà một số môn phái luôn bị giành giật, về phần Roa, ta đã nghe người ta bình luận rằng anh ta lý giải Chính trị của Aristotle ở lớp học theo sách của Bruni, và dựa vào đó để chất vấn quyền hạn và tính chất kế thừa của nền quân chủ. Có người nói, dĩ nhiên với hàm ý rất xấu, rằng thầy giáo Pedro de Osma đã để lại cho anh ta các bài viết và bình luận về tác phẩm của Aristotle.
- Và tại sao một người trồng thảo dược lại biết được tất cả điều đó?
- Bởi vì ông ta đã từng theo đuổi môn Thần học trước khi trở thành cha thảo dược.
- Thật ạ? - Rojas hỏi lại vờ như nghi ngờ.
- Thật như con có thể nhìn thấy ta ở đây vậy. Đã có lúc ta cũng nghĩ sẽ trở thành giảng viên Thần học, nhưng cuối cùng ta quyết định phụng sự cho các nhiệm vụ khác khiêm nhường hơn như hái lượm và phân loại cây cỏ, gieo trồng vườn ươm và gần đây, trồng thử các hạt giống mới được mang về từ bên kia biển cả.
- Tuy nhiên, điều đó không thể so sánh với môn Thần học.
- Sự thật là ta quá ngang ngạnh để có thể chấp nhận bị áp chế và quá hèn nhát để có thể nói ra những điều ta nghĩ. Và vượt lên trên tất cả, ta cảm thấy tan nát trái tim khi nhận thấy rốt cuộc toàn những người tài giỏi phải rời bỏ trường Đại học. Một số người bị cướp cương vị một cách trắng trợn như đã xảy ra với chính Pedro de Osma; một số khác để thoát khỏi bị truy đuổi và tống vào ngục giam như Abraham Zacut, nhà thiên văn và vũ trụ học tài ba người Do Thái. Sau khi nghe tin về sắc lệnh trục xuất, ông đã rời đến Bồ Đào Nha và trở thành thành viên của Hội đồng các nhà toán học của Vua Juan Đệ nhị (ở đây họ không cho phép ông theo học trường San Bartolomé). Hoặc chỉ đơn thuần những người không tìm thấy môi trường thuận lợi cho việc nghiên cứu, học tập như Antonio de Nebrija, người đã từ bỏ cương vị Trưởng môn Ngữ pháp để gia nhập vào nhóm trí thức gia tại Zalamea de la Serena và ông đã thành công khi tụ hợp được Juan de Zuniga, nhà giáo vĩ đại đã giành được Huân chương Alcántara. Theo những gì ta thấy, anh bạn Rojas ạ, còn nhiều người đang cố lập nghiệp ở đây, nơi chúng ta tiếp tục sống trong bóng tối.
- Sự thật là cha hoàn toàn có lý. - Rojas nói trong cảm xúc bị tác động mạnh bởi những lời của cha Antonio. Cha đã làm anh phải suy nghĩ về việc từ bỏ sự nghiệp của chính mình.
- Nhưng chúng ta cũng không nên buồn, càng không nên lấy làm quan trọng. Chúng ta hãy nhanh chóng hút hết mẩu xì gà còn lại đi thôi.
- Trước khi con quên, cha có thể giúp con một việc cuối được không?
- Nếu như việc đó trong tầm tay của ta. - Cha Antonio đồng ý.
- Cha có thể qua phòng của cha Tomas một lần nữa và mượn một số giấy tờ có ở trên bàn không?
- Con thấy đấy, - Cha Antonio đột nhiên trở nên nghiêm nghị - Ta đã định làm điều đó vào sáng nay, nhưng số giấy tờ đã không còn ở đó. Chính vì lẽ đó, ta rất muốn nói chuyện với con.
- Thế cha còn chờ gì nữa?
- Ta định nói ngay với con, nhưng con không ngừng đặt câu hỏi cho ta.
- Cha có hình dung ra ai có thể làm việc đó không?
- Dường như con không biết làm việc gì khác hơn là đặt câu hỏi phải không? Ta cho rằng sẽ là người nào đó không muốn mọi người biết được nỗi lo lắng của cha Tomas trong những ngày cuối đời.
- Có thể là cha Tomas đang cố vấn cho một vụ xét xử nào đó của Toà án Công giáo. Cha có nghĩ vậy không?
- Cũng có thể. - Cha Antonio công nhận.
- Điều này hàm ý rằng, bằng cách nào đó, một vài học thuyết của Pedro de Osma vẫn tồn tại.
- Ta đã nói với con là Pedro de Osma rất được mọi người quý mến và ngưỡng mộ.
- Và cũng bị nhiều người ghen ghét, dường như là do tư tưởng của ông ta. Nhân tiện, cha nghĩ gì về học thuyết xưng tội của ông?
- Tại sao bây giờ con lại quan tâm đến chuyện đó? Con vẫn còn chưa mắc nhiều tội lỗi lắm mà đã có ý định đi xưng tội rồi sao? Đầu tiên, hãy thưởng thức sự yên bình mà những chiếc lá may mắn này mang lại. Và nếu như cuối cùng con cần sám hối, - cha Antonio đùa - thì con cũng đừng xưng tội là chính ta đã dụ dỗ con phạm sai lầm. Ta đã có đủ tiếng xấu rồi.
Ngay lúc đó, họ nghe thấy vài tiếng gõ dồn dập ở ngoài cửa.
- Con thấy chưa? Họ, những thành viên của Toà Thánh án đã có mặt ở đây. - Cha Antonio vừa nói vừa cười.
- Fernando, anh có ở đấy không? Anh có ổn không? - Ai đó kêu lên từ phía bên ngoài cánh cửa - Tôi thấy có nhiều khói đang bốc ra từ phòng của anh.
- Không có gì đâu. Tôi ổn cả. - Rojas vội vàng nói và đã nhận ra giọng nói của Hilario - Tôi chỉ đang đốt một số giấy tờ.
- Nếu như anh thích đốt giấy tờ như vậy, anh bạn đáp lại với giọng đùa cợt, thì anh nên trở thành thành viên của Ban Thánh lễ.
- Tôi sẽ làm vậy khi không còn gì để đốt trong phòng nữa. Anh cứ đi làm việc của anh đi và đừng lo lắng gì cho tôi cả.
- Tốt nhất là ta nên về. - Cha thảo dược nói - Ta không muốn làm mất thêm thời gian và cũng không muốn mang lại phiền phức cho con.
- Ngược lại, cha đã giúp con rất nhiều. Và cả những lá xì gà của cha nữa, mặc dù có thể cha sẽ không tin. Con nhận thấy rằng, bên cạnh việc giúp con tỉnh táo, những lá xì gà còn giúp con suy nghĩ, dường như khói thuốc giúp con sắp xếp lại những tư duy và tách con ra khỏi thế giới này trong giây lát.
- Nếu đúng như thế thì chúng ta sẽ hút lại lần nữa. Con biết tìm ta ở đâu rồi đấy! -Cha Antonio nói vậy thay lời chào từ biệt.
- Cha và con sẽ sớm gặp lại nhau! - Rojas hứa.
Chú thích
(1) Tiếng La tinh trong nguyên bản: Quy ước xưng tội.
(2) Tiếng La tinh trong nguyên bản: Sự bảo vệ trung thành của Chúa trước những kẻ rao giảng tầm thường.
(3) Tiếng La tinh trong nguyên bản: Minh chứng sai lẩm chống lại những cố đạo chủ chốt.
(4) Cách chơi chữ của tác giả, trích tên Caloca thành loca, có nghĩa là điên rồ.
(5) Cách chơi chữ của tác giả, trích tên Ocana thành caha, có nghĩa là xương bò.
(6) Đơn vị đo lường cổ của Tây ban Nha: 1 hải lý tương đương 3 dặm và tương ứng 5.555 mét
Mặc dù mệt mỏi, nhưng Rojas đã dậy từ sáng sớm để sắp xếp trình tự công việc. Một tay anh tì lên má trong tư thế suy nghĩ, tới thời điểm này dù không có gì nhiều, nhưng cũng đủ để anh suy xét. Như anh biết thì cha Tomas bị giết lúc tờ mờ sáng khi cha chuẩn bị bước vào Nhà thờ lớn. Rất có thể lúc đó cha muốn gặp Đức Giám mục, người bạn thân của mình, và cha không biết rằng, từ vài ngày trước đó, Giám mục đã không đến đền Santa Barbara như ông vẫn thường ghé tới. Chắc chắn, cha Tomas có điều gì đó khẩn cấp cần phải nói với Giám mục, nếu không ông đã đọi để gặp Đức Ngài vào thời điểm khác cẩn trọng hơn và tại địa điểm khác kín đáo hơn. Như vậy, rõ ràng kẻ tấn công, nếu như chỉ có một tên, đã đợi cha ở sát cánh cửa dẫn vào đền, suy cho cùng đây là một hành động sát hại có chủ định từ trước.
Ngoài việc tìm thấy đồng bạc kẽm trong miệng cha Tomas, việc khám nghiệm tử thi còn cho thấy một dấu vết trên má trái. Rojas cũng tìm thấy một kẻ nặc danh, kẻ đã đe doạ nạn nhân sẽ công bố bí mật nào đó nếu cha không từ bỏ dạy môn Thần học. Cuộc trò chuyện với cậu giúp việc cuối cùng cũng giúp anh phát hiện ra một vài bóng tối trong cuộc đời của cha Tomas như mối quan hệ tội lỗi với cậu sinh viên và với cậu giúp việc. Đây có thể là một kẻ tình nghi, kẻ mà anh đã không may mắn tóm được khi gặp hắn đang lảng vảng tại hiện trường vụ án. Nếu như có điều gì đó có thừa ở Salamanca thì đó là những sinh viên và điều này sẽ làm mọi việc trở nên không mấy dễ dàng. Liệu cậu sinh viên, trong trường hợp nào đó, có liên quan đến lời đe doạ bí ẩn và do đó, có dính líu tới cái chết của cha Tomas hay không? Và điều gì mà vị giáo sư Thần học không muốn để cả tu viện biết?
Liệu đó có phải là tội lôi ghê tớm của ông? Về môn Thân học, điều duy nhất mà Rojas biết là cha Tomas chính là người kế nghiệp cha Diego de Deza. Anh đang suy nghĩ đến đó thì được cha trồng thảo dược Antonio ghé thăm.
- Thật bất ngờ quá, thưa cha kính mến! Xin mời cha vào đây! - Rojas cất tiếng chào cha Antonio.
- Ta hy vọng đến đúng lúc. Ta mang đến cho con một món quà nhỏ - cha Antonio vừa nói vừa đưa cho Rojas một chiếc túi da - ta hy vọng nó có thể giúp con lấy lại bình tĩnh và giải thoát nỗi lo lắng của con. Đó là những lá xì gà mà ta đã kể với con.
- Cha đã thử chưa ạ?
- Tối qua ta không thể ngủ được vì công việc bận rộn của tang lễ nên ta không muốn phải chờ đợi thêm nữa. Ta khẳng định với con là chúng có tác dụng. Thoạt đầu, ta gặp vấn đề với khói thuốc; nó chui vào mắt và gây ho, nhưng ngay lập tức ta đã làm quen nhanh chóng. Sáng nay, ta tiêu khiển bằng cách cuốn thêm vài lá thuốc nữa và ta tin rằng mình làm không đến nỗi tồi. Con xem thấy thế nào!
Rojas cảm thấy rất ấn tượng, không chỉ vì cha Antonio đã khéo léo cuốn lá thuốc bằng tay mà còn bởi tinh thần cởi mở và mong muốn được thử những cái mới mẻ của cha. Dường như lý lẽ của cha trồng thảo dược thật đơn giản và hiệu quả: nếu như Chúa đã tạo ra loại cây may mắn này và những người da đỏ đã thích sử dụng chúng không biết từ bao giờ, thì lá thuốc này không thể có tác dụng xấu.
- Con cầm lấy, - cha Antonio nói, trong khi tay vuốt phẳng một trong những lá xì gà đã được cuộn tròn - Hãy lấy nến châm lửa đốt một đầu thuốc và cùng một lúc hít mạnh ở đầu bên kia cho đến khi đầy phổi. Sau đó, chậm rãi nhả khói thuốc để dần dần hình thành những xoáy tròn trôn ốc.
Rojas không tin chắc rằng đây là thời điểm thích hợp để thử những cái mới mẻ, nhưng anh cũng không muốn phụ lòng cha Antonio. Do vậy, anh đã hút thử. Anh rít rất mạnh, khói vào phổi nhiều nên bị một trận ho sặc sụa.
- Yên tâm, yên tâm đi, không việc gì đâu. Đó là điều bình thường lúc ban đầu, như ta đã nói với con. Bây giờ, con hãy làm như ta đây này.
Cha Antonio hút mạnh cho đến khi đầu thuốc cuộn bên kia đỏ lửa. Rojas cố gắng bắt chước theo.
- Đấy, thế là được đấy! - cha Antonio khuyến khích Rojas sau khi anh nhả khói thuốc - Con hít vào chậm thôi cho đến khi cảm nhận được khói thuốc vào sâu, tràn đầy bên trong. Lúc đó, con sẽ nhận thấy một cảm giác phấn khích nhẹ nhàng và đầu óc lâng lâng. Bây giờ, tư thế con hãy thoải mái một chút và thưởng thức đi.
Rojas ngồi thoải mái trên ghế và cố làm theo những lời khuyên của cha Antonio. Anh bắt đầu thực sự cảm thấy thư giãn, dường như mọi lo toan của anh đều xa vời vọi.
- Con có thấy không, - cha thảo dược tiếp tục lên tiếng - rất có thể chúng ta là những cư dân đầu tiên của Thiên Chúa giáo hít thử khói thuốc từ những chiếc lá may mắn này.
- Rất có thể, - Rojas công nhận - theo những gì con được nghe, nhà hàng hải mà chúng ta nói đến ngày hôm qua đã bị bắt giam ở nhà tù của Toà Công giáo vì trên đường quay trở về nhà ông ta đã trót hút thử lá thuốc trên thuyền, và sau này đã không còn cơ hội khác nữa.
- Nếu như ai đó bắt gặp chúng ta, có nhiều khả năng là họ sẽ thiêu sống chúng ta cùng với tất cả cây thuốc lá. Một hình phạt phải chăng rất thích hợp vì nếu quan sát kỹ thì chúng ta sẽ chết do làm đúng cái việc bị lên án là hít khói thuốc. Nhưng cho đến khi bị kết án, chúng ta cần phải tranh thủ ngay khoảnh khắc này. Ta tin chắc, - cha Antonio nói thêm sau tiếng thở dài - sẽ có ngày bất kỳ ai cũng có thể tự do hưởng thụ niềm vui thích nhỏ nhoi này.
- Con e rằng sẽ luôn có những công tố viên ngăn cấm. - Rojas bình luận, trong khi buồn bã ngắm nhìn những vòng xoáy trôn ốc của khói thuốc.
- Ta không hiểu tại sao bây giờ Nhà thờ lại có thói xấu truy lùng tất cả mọi việc đến cùng, dường như những điều tốt ít ỏi còn lại trên thế giới này đều là tác phẩm của quỷ Sa tăng. Cuối cùng, họ làm hình ảnh Nhà thờ hấp dẫn đến mức mà chúng ta sẽ không còn người theo đạo nữa.
Rojas im lặng một lúc. Mặc dù vẫn còn cảm giác lâng lâng và thích thú, trong đầu anh vẫn quẩn quanh một câu hỏi mà anh không biết phải trình bày như thê nào vì không muốn phá vỡ bầu không khí tĩnh lặng lúc này. Anh nhìn cha Antonio qua một làn mấy dày đặc được tạo ra từ khói thuốc và chính điều này đã tạo cho anh một cảm giác nhẹ nhàng siêu thực. Cuối cùng, anh đánh bạo hỏi:
- Cha nghĩ gì về cha Tomas?
- Ta thấy đến cả xì gà cũng không giúp con thoát khỏi nỗi băn khoăn lo lắng. Tóm lại, - cha thảo dược nói một cách miễn cưỡng - ta sẽ cố gắng làm con hài lòng. Ta tin rằng cha Tomas là người hùng biện tài ba, mặc dù ông ấy chỉ là một nhà Thần học tầm thường và một kẻ ít khoan dung với người khác. Con hài lòng chứ?
- Cha có biết cha Tomas gặp khó khăn gì trong khoa Thần học không?
- Không có gì khác thường cả, anh bạn thân mến của ta. Chức Giáo sư Đệ nhất khoa Thần học, như con đã biết, là một trong những chức danh được khát khao nhất trong trường Đại học. Chức danh này đã trở thành đặc quyền riêng của giáo phái Thánh Domingo kể từ khi Lope de Barrientos sáng lập ra lần đầu tiên vào năm 1416 và ta e rằng sẽ tiếp tục thuộc về họ trong nhiều năm nữa. Trong suốt thời gian qua, chỉ duy nhất có một ngoại lệ: chính xác là người tiền nhiệm của cha Diego de Deza, ông Pedro Martinez de Osma, được mọi người biết đến với tên gọi Pedro de Osma, nhà Thần học vĩ đại, rất uyên bác và là học trò cũ của San Bartolomé, người duy nhất thuộc phái vô thần trong suốt thế kỷ qua đã có được chức danh này từ năm 1463. Nhưng những năm tháng sau đó, họ cướp sạch những gì ông đã giành được. Đầu tiên, họ dùng lập luận giả mạo, ta cũng không rõ là dựa trên điều khoản nào của Quy chế để cho ông nghỉ hưu sớm, nhưng ông từ chối và tiếp tục đứng trên bục giảng tới ngày 30 tháng Tư năm 1479, thời điểm mà ông phải rời đi Alcala de Henares để xuất hiện trước Hội đồng Thần học vì ông bị một vài người bạn đồng môn tố cáo. Lý do là gì ư? Rao giảng một vài học thuyết được cho là tà đạo về xá tội và xưng tội. Những kẻ kết án ông đã dựa vào một tiền lệ trước đó vì họ từng mở một vụ truy tố ở Zaragoza với lý do tương tự. Trong những năm cuối cùng, Pedro de Osma đã lên tiếng bảo vệ mình mạnh mẽ và có những bài viết chống lại những gì ông cho là sai lầm của Nhà thờ liên quan đến phạm vi thẩm quyền và sự giảng dạy trong giáo hội, về tội tử hình và sự sám hối. Ông khẳng định rằng việc xưng tội chỉ đơn giản là do con người tạo ra, chứ không phải là hình thức ban phước của Chúa Jesus nên gây ra vụ tai tiếng lớn, như con có thể mường tượng được. Nhưng tất cả những việc đó cũng sẽ chỉ là giai thoại nếu như vào năm 1475 ông không cho xuất bản cuốn Tractatus de confessioné(1) tại một nhà in của Juan Páriz ở Segovia và cuốn sách đó, sau vụ xét xử, đã hoàn toàn biến mất, không để lại một dấu tích. Chắc hẳn con cũng biết anh chàng người Đức chuyên làm công việc in ấn, đã xuất bản sách đó và là người đầu tiên thiết lập cơ sở in ở vương quốc chúng ta, theo sáng kiến của Giám mục vùng Segovia, cha Juan Arias Dávila, một người rất am tường, và theo như nhiều người nói, xuất thân từ gia đình cải đạo.
Mặc dù không ai có thể thấy trước được điều gì xảy ra lúc ấy, nhưng sự thật là, sau khi được in, cuốn Tractatus de confessione đã nhanh chóng xuất hiện ở mọi nơi và gây ra nhiều tranh cãi giữa các nhà Thần học, khiến các nhà chức trách giáo hội ở một vài thành phố phải giật mình. Lúc đó, đã xuất hiện tiếng nói chống lại vị Giám mục ở Segovia vì đã cho phép xuất bản cuốn sách ấy và đây dường như là lý do khiến nhà xuất bản Juan Páriz quyết định rời bỏ thành phố để đi lập nghiệp tại Toulouse, nơi mà anh ta chắc chắn sẽ có tự do và được tôn trọng hơn trong công việc của mình. Vài tháng sau khi cuốn sách xuất hiện, một nhà Thần học thuộc phái Thánh Domingo tên là Juan Lopez đã tới Salamanca nhằm tranh luận công khai với Pedro de Osma và cố gắng đẩy lui ảnh hưởng của học thuyết Pedro. Thế nhưng, Pedro không chấp thuận tranh luận, vì ông thừa biết rằng tác phẩm của ông không phải để biện bác, mà là một sáng tác được viết và in ra bằng những con chữ của xưởng in. Cuối cùng, vụ việc kết thúc bằng những lời sỉ vả qua lại giữa phe đối lập và phe ủng hộ học thuyết của Pedro. Dù vậy, Juan Lopez vẫn chưa chịu đầu hàng và tiếp tục chống lại Pedro bằng vũ khí riêng của mình thông qua việc xuất bản, vào năm 1477, một cuốn sách đáp trả cuốn Tractatus de confessione, với tựa đề Defensorium fidei Christi contra garrulos preceptores(2), nhưng không gây tiếng vang gì. Nhưng luận thuyết bác bỏ của Pedro Jimenez de Prejano, được tóm lược trong cuốn sách của ông, Confutatorium errorum contra claves eccfesiaé(3) xuất bản năm 1478, có hiệu quả hơn. Tuy nhiên, vào cùng năm ấy, chính những công tố viên vùng Aragon là những kẻ đầu tiên khỏi xướng quá trình khởi tố chống lại Pedro de Osma ở Segovia. Đó cũng là thời điểm mà một số nhà Thần học Salamanca lựa chọn để kết tội người đồng môn của mình trước cơ quan tối cao của Nhà thờ vĩ Toà án Công giáo đầu tiên chỉ được thành lập ở vương quốc Castilla vào năm 1480.
- Có ai biết những kẻ đã cáo buộc ông ấy không ạ?
- Ta chắc chắn, hai trong số những kẻ đã làm điều đó là Pedro de Caloca, thuộc dòng Thánh Francisco, kẻ tranh đua với Pedro de Osma để đoạt chức danh giáo sư Thần học, và Pedro de Ocana, theo dòng Thánh Domingo, kẻ đã từng tranh luận với Pedro de Osma về một số kết luận liên quan đến sự tồn tại và quyền năng của Chúa. Hắn đã thua và trở thành kẻ lố bịch. Có một vở kịch châm biếm viết về hai kẻ trên với tựa đề Câu trả lời cho một số phất ngôn bừa bãi của hai kẻ loạn ngôn trong thời kỳ này. Vở kịch đã gọi hai kẻ trên là “Ba Licet điên”(4) và ''Ông xương bò”(5) và như con có thể hình dung, họ không hề thích thú chút nào. Nhưng, đằng sau những lời tố cáo và buộc tội chắc chắn có bàn tay bí mật của cha Diego de Deza, người có tham vọng làm chủ ngay lập tức khoa Thần học mà lúc đó mới chỉ tạm thời là quyền trưởng khoa trong thời gian Pedro de Osma vắng mặt, và cả cha Tomas de Santo Domingo, người cũng mơ về một ngày nào đó có thể ngồi lên chiếc ngai vàng nhỏ bé ấy.
Vụ việc gay cấn đến mức Tổng Giám mục vùng Toledo đã phải triệu tập Hội đồng Thần học tại Alcalá de Henares nhằm xem xét vấn đề trên. Trong số những thành viên Hội đồng, có mặt cha Tomas và cha Diego de Deza, người đã từng có lúc nói lời tốt đẹp, bao dung và có lợi cho kẻ bị cáo buộc nhưng sau lưng lại thực hiện mọi âm mưu, thủ đoạn nhằm kết tội Pedro de Osma và buộc ông phải rời bỏ vĩnh viễn chiếc ghế trưởng môn Thần học. Gần cuối của quá trình xét xử, vốn đã kéo dài vài tháng và đầy ắp những sự kiện chẳng tốt đẹp gì, những lập luận của Pedro de Osma bị lên án và bị cho là không chính xác, sai lầm, tà đạo và mang nhiều tai tiếng. Tuy nhiên, bản án được công bố vào tháng Năm năm 1479 tương đối nhẹ do người bị kết án đã cao tuổi và ông ta chắc chắn sẽ rút lại những gì đã nói và làm. Trong số những việc phải làm, họ cho Pedro de Osma khoảng thời gian một tháng để ông xuất hiện ở Alcalá de Henares và công khai tuyên bố từ bỏ những lỗi lầm của mình, việc mà ông đã phải miễn cưỡng làm với mục đích duy nhất là tránh những điều tồi tệ hơn có thể xảy ra. Họ đã tổ chức một buổi diễu hành, trong đó Pedro de Osma đi giữa, trên tay cầm một cây sáp nến với điệu bộ phục tùng. Kết thúc buổi diễu hành, Pedro de Osma trèo lên bục giảng của tu viện San Francisco tuyên bố rõ ràng và mạnh mẽ sẽ từ bỏ các học thuyết của mình.
Bản án dĩ nhiên còn bao gồm việc đốt tất cả các bản sao của cuốn sách, tất cả các bài viết mang tính bảo vệ và kết luận về cuốn sách để không còn tồn tại bất kỳ một vết tích nào liên quan tới những sai lầm của Pedro. Và chỉ một vài ngày sau đó, ở Salamanca, họ cũng châm lửa đốt tất cả ngay trước cửa trường Trẻ lớn, sau lễ cầu siêu ở đền San Jeronimo, nơi có rất nhiều giáo sư, thầy giáo và sinh viên Đại học đến dự. Đối với những ý tưởng của Pedro de Osma, được tóm lược thành chín đề xuất, chúng bị Giáo hoàng Sixto IV kết án công khai, người mà cách đây đúng một năm đã cho phép các vị Vua của chúng ta thành lập Toà án Công giáo chống lại những kẻ cải đạo giả mạo. Con cũng biết mọi người thường nói rằng mọi việc khởi đầu bằng những kẻ cải đạo giả mạo, nhưng lại kết thúc bằng những con chiên Thiên Chúa giáo chân chính. Họ còn cấm không cho Pedro de Osma vào Salamanca, dù chỉ nửa hải lý(6) như theo ngôn từ mà họ dùng, trong thời gian một năm.
Cuối cùng, Pedro de Osma buộc phải sống tại Alba de Tormes, nơi ông có một vài người bạn và cũng là nơi ông mất một vài tháng sau đó vào ngày 16 tháng Tư năm 1480, nguyên nhân là do nỗi đau khổ tột cùng và bệnh tật do bản án gây ra, và nhất là việc buộc phải từ bỏ học thuyết của mình. Theo quy ước rõ ràng của Hội đồng Nhà thờ (con không được quên Pedro de Osma là người phát chẩn lộc Thánh từ năm 1471), ông được mai táng ở Nhà thờ lớn, gây ra sự đối đầu căng thẳng với trường Đại học. Trong khi đó, Diego de Deza đã bắt đầu đảm đương chức danh của Pedro trong khoa Thần học, một vị trí, đối với ông ta, chỉ là một bàn đạp không hơn không kém để nhanh chóng vươn tới một chức vị cao hơn. Một vài năm sau, khi từ bỏ vị trí Trưởng khoa Thần học để trở thành thầy dạy của Thái tử Juan, ông ta đã chỉ định người kế nhiệm. Và đó là lúc cha Tomas de Santo Domingo bước vào, tuy bị phản đối nhưng chỉ còn là một thủ tục hình thức. Chắc chắn là trong trường hợp này, họ đã phải hối lộ và mua lá phiếu của những sinh viên thường đến nghe giảng. Việc này xảy ra thường xuyên trong cả quá trình trên. Là sinh viên kỳ cựu của trường Đại học, con có thể thấy rằng việc các sinh viên bỏ phiếu lựa chọn giảng viên không những không ngăn được tình trạng bất bình đẳng mà còn tạo thêm tham nhũng. Trong phe đối lập, có một học trò tên là Fernando de Roa, người ủng hộ Pedro de Osma trong quá trình xét xử tại Alcalá; lúc đó đã là giảng viên môn Triết học Luân lý, mặc dù với lý lịch, uy tín và thành tích nhiều hơn, cũng như bản thân Roa là nhà Thần học giỏi hơn cha Tomas, nhưng vẫn không có cơ hội. Và nhiều người đã tham gia vào phe đối lập để biểu tình phản đối. Nhưng cuối cùng, những cố đạo dòng Thánh Domingo vẫn tiếp tục nắm giữ chiếc ghế Giáo sư Đệ nhất khoa Thần học.
- Cha có nghĩ rằng cái chết của cha Tomas có thể là do trả thù không?
- Cũng có thể, nhưng nếu nói với con chân thành, thì ta không tin đấy là lý do thực sự. Phải có cái gì khác nữa. Ta biết, sự trả thù, để mang lại hiệu quả, cần có thời gian và suy tính kỹ càng, nhưng đã nhiều năm trôi qua rồi.
- Dù sao, điều này cũng giải thích tại sao Giám mục lại rất quan tâm đến việc biết tên những kẻ đã giết cha Tomas càng sớm càng tốt.
- Có thể ông ấy cũng cảm thấy bị đe doạ. Theo ta biết, ông đã ngừng đến ngôi đền Santa Barbara vào lúc sáng sớm như vẫn thường làm trước kia.
- Có thể suy ra rằng đó là một biện pháp đề phòng cẩn trọng.
- Nếu như vậy, con không hiểu tại sao Giám mục lại không nói gì với con cả.
- Có thể ông không muốn mọi người biết chuyện hoặc cũng có thể ông mong rằng chính con sẽ phát hiện ra điều đó. Cũng có khả năng ông đang cố cưỡng lại, không muốn tin vào tất cả mọi việc đã xảy ra.
- Cha hãy kể cho con nghe thêm về Pedro de Osma - Rojas yêu cầu cha Antonio một cách rất tò mò - Cho đến bây giờ, con hầu như chưa từng được nghe kể về ông.
- Dĩ nhiên rồi. Con hãy nhớ rằng một trong những tác phẩm của ông đã bị cấm và bị đốt cách đây gần 20 năm vì lý do tôn giáo. Các học thuyết của ông được coi là tà đạo và bị lên án. Các học trò thân thiết của ông lúc bấy giờ bị Toà án Công giáo truy lùng và đe doạ. Nhưng ít nhất con cũng cần phải biết là Pedro Martinez de Osma đã theo học tại đây, ở trường San Bartolomé, nơi ông nhập học, nếu ta nhớ không nhầm, vào năm 1444 và tại đây hiện nay chắc chắn vẫn còn người nhớ đến ông với lòng đầy ngưỡng mộ, mặc dù không một ai dám tuyên bố công khai điều đó. Lúc còn đi học, ông đã từng là học trò của Alfonso Fernandez de Madrigal, thầy giáo da màu, và trước khi trở thành Giáo sư Đệ nhất khoa Thần học, ông đã là giảng viên môn Triết học Luân lý từ năm 1457 đến năm 1463. Nhưng điều quan trọng nhất mà chúng ta cần phải cảm ơn Pedro de Osma là ông đã quán triệt rất tốt các học thuyết của thầy dạy và nhờ ông mà từ năm 1470 một luồng sinh khí mới được thổi vào trong việc giảng dạy môn Thần học. Đó là việc sửa chữa những khiếm khuyết của khoa Thần học trước đây, được cho là có quá nhiều phép biện chứng và suy đoán, và thay thế học thuyết này bằng những lý giải của Kinh thánh, không chỉ chú trọng đến việc nghiên cứu ngôn ngữ của cuốn Kinh thánh khỏi nguồn được viết ra, mà còn nghiên cứu quyền năng của các vị Thánh Cha. Nhưng, anh bạn Rojas thân mến, điều quan trọng nhất của học thuyết mới này là việc coi con người, không phải vô cớ mà được sinh ra từ hình ảnh giống hệt như Chúa, là cơ sở và trung tâm của mọi suy nghĩ, và bằng cách này đã trao cho con người một vinh dự tinh thần to lớn.
- Cha có quen Pedro de Osma không ạ?
- Ta đã từng nghe ông diễn thuyết một vài lần. Ông cũng không hẳn như mọi người vẫn nói là người thuyết trình giỏi, nhưng những lập luận của ông rất có tính thuyết phục. Và, cũng có thể ta nhầm hoặc không, nhưng ông là một nhà Thần học tuyệt vời. Ở Castilla, có lẽ ông là một trong những người đầu tiên nhận ra sức mạnh của các bản in nhằm truyền bá lý tưởng. Từ đó, với mục đích in cuốn Quy ước xưng tội, ông đã chuyển đến Segovia một thời gian và ở đấy ông cũng cho xuất bản thêm một cuốn sách nữa. Người ta nhận thấy lần này ông rất muốn theo đuổi sự nghiệp in ấn. Ai mà biết được một người như ông có thể làm được những gì ở một vương triều có tự do và khoan dung hơn triều đại của chúng ta.
- Cha có thể kể cho con nghe về những học trò của ông được không ạ?
- Dĩ nhiên, học trò yêu của ông là Fernando de Roa. Cậu ta, theo một cách nào đó, là người tiếp tục sự nghiệp và kế thừa về mặt tinh thần của ông.
- Nhiều đến mức có thể giết người không?
- Ta thấy khó tin vào điều đó, nhưng khó có thể nói điều tương tự với những người xung quanh ông.
- Ý cha là gì vậy?
- Người ta nói rằng ông có nhiều kẻ ủng hộ và nhận được sự trợ giúp của một bộ phận giới thương nhân, thợ thủ công trong thành phố và cả một số nhà quý tộc, những người bất mãn với vương triều. Thực ra, có tin đồn cho rằng ông quan tâm nhiều đến chính trị hơn là triết học hoặc Thần học.
- Thần học cũng là một cách làm chính trị. Cha không nghĩ như vậy à?
- Dĩ nhiên rồi. Xuất phát từ đó mà một số môn phái luôn bị giành giật, về phần Roa, ta đã nghe người ta bình luận rằng anh ta lý giải Chính trị của Aristotle ở lớp học theo sách của Bruni, và dựa vào đó để chất vấn quyền hạn và tính chất kế thừa của nền quân chủ. Có người nói, dĩ nhiên với hàm ý rất xấu, rằng thầy giáo Pedro de Osma đã để lại cho anh ta các bài viết và bình luận về tác phẩm của Aristotle.
- Và tại sao một người trồng thảo dược lại biết được tất cả điều đó?
- Bởi vì ông ta đã từng theo đuổi môn Thần học trước khi trở thành cha thảo dược.
- Thật ạ? - Rojas hỏi lại vờ như nghi ngờ.
- Thật như con có thể nhìn thấy ta ở đây vậy. Đã có lúc ta cũng nghĩ sẽ trở thành giảng viên Thần học, nhưng cuối cùng ta quyết định phụng sự cho các nhiệm vụ khác khiêm nhường hơn như hái lượm và phân loại cây cỏ, gieo trồng vườn ươm và gần đây, trồng thử các hạt giống mới được mang về từ bên kia biển cả.
- Tuy nhiên, điều đó không thể so sánh với môn Thần học.
- Sự thật là ta quá ngang ngạnh để có thể chấp nhận bị áp chế và quá hèn nhát để có thể nói ra những điều ta nghĩ. Và vượt lên trên tất cả, ta cảm thấy tan nát trái tim khi nhận thấy rốt cuộc toàn những người tài giỏi phải rời bỏ trường Đại học. Một số người bị cướp cương vị một cách trắng trợn như đã xảy ra với chính Pedro de Osma; một số khác để thoát khỏi bị truy đuổi và tống vào ngục giam như Abraham Zacut, nhà thiên văn và vũ trụ học tài ba người Do Thái. Sau khi nghe tin về sắc lệnh trục xuất, ông đã rời đến Bồ Đào Nha và trở thành thành viên của Hội đồng các nhà toán học của Vua Juan Đệ nhị (ở đây họ không cho phép ông theo học trường San Bartolomé). Hoặc chỉ đơn thuần những người không tìm thấy môi trường thuận lợi cho việc nghiên cứu, học tập như Antonio de Nebrija, người đã từ bỏ cương vị Trưởng môn Ngữ pháp để gia nhập vào nhóm trí thức gia tại Zalamea de la Serena và ông đã thành công khi tụ hợp được Juan de Zuniga, nhà giáo vĩ đại đã giành được Huân chương Alcántara. Theo những gì ta thấy, anh bạn Rojas ạ, còn nhiều người đang cố lập nghiệp ở đây, nơi chúng ta tiếp tục sống trong bóng tối.
- Sự thật là cha hoàn toàn có lý. - Rojas nói trong cảm xúc bị tác động mạnh bởi những lời của cha Antonio. Cha đã làm anh phải suy nghĩ về việc từ bỏ sự nghiệp của chính mình.
- Nhưng chúng ta cũng không nên buồn, càng không nên lấy làm quan trọng. Chúng ta hãy nhanh chóng hút hết mẩu xì gà còn lại đi thôi.
- Trước khi con quên, cha có thể giúp con một việc cuối được không?
- Nếu như việc đó trong tầm tay của ta. - Cha Antonio đồng ý.
- Cha có thể qua phòng của cha Tomas một lần nữa và mượn một số giấy tờ có ở trên bàn không?
- Con thấy đấy, - Cha Antonio đột nhiên trở nên nghiêm nghị - Ta đã định làm điều đó vào sáng nay, nhưng số giấy tờ đã không còn ở đó. Chính vì lẽ đó, ta rất muốn nói chuyện với con.
- Thế cha còn chờ gì nữa?
- Ta định nói ngay với con, nhưng con không ngừng đặt câu hỏi cho ta.
- Cha có hình dung ra ai có thể làm việc đó không?
- Dường như con không biết làm việc gì khác hơn là đặt câu hỏi phải không? Ta cho rằng sẽ là người nào đó không muốn mọi người biết được nỗi lo lắng của cha Tomas trong những ngày cuối đời.
- Có thể là cha Tomas đang cố vấn cho một vụ xét xử nào đó của Toà án Công giáo. Cha có nghĩ vậy không?
- Cũng có thể. - Cha Antonio công nhận.
- Điều này hàm ý rằng, bằng cách nào đó, một vài học thuyết của Pedro de Osma vẫn tồn tại.
- Ta đã nói với con là Pedro de Osma rất được mọi người quý mến và ngưỡng mộ.
- Và cũng bị nhiều người ghen ghét, dường như là do tư tưởng của ông ta. Nhân tiện, cha nghĩ gì về học thuyết xưng tội của ông?
- Tại sao bây giờ con lại quan tâm đến chuyện đó? Con vẫn còn chưa mắc nhiều tội lỗi lắm mà đã có ý định đi xưng tội rồi sao? Đầu tiên, hãy thưởng thức sự yên bình mà những chiếc lá may mắn này mang lại. Và nếu như cuối cùng con cần sám hối, - cha Antonio đùa - thì con cũng đừng xưng tội là chính ta đã dụ dỗ con phạm sai lầm. Ta đã có đủ tiếng xấu rồi.
Ngay lúc đó, họ nghe thấy vài tiếng gõ dồn dập ở ngoài cửa.
- Con thấy chưa? Họ, những thành viên của Toà Thánh án đã có mặt ở đây. - Cha Antonio vừa nói vừa cười.
- Fernando, anh có ở đấy không? Anh có ổn không? - Ai đó kêu lên từ phía bên ngoài cánh cửa - Tôi thấy có nhiều khói đang bốc ra từ phòng của anh.
- Không có gì đâu. Tôi ổn cả. - Rojas vội vàng nói và đã nhận ra giọng nói của Hilario - Tôi chỉ đang đốt một số giấy tờ.
- Nếu như anh thích đốt giấy tờ như vậy, anh bạn đáp lại với giọng đùa cợt, thì anh nên trở thành thành viên của Ban Thánh lễ.
- Tôi sẽ làm vậy khi không còn gì để đốt trong phòng nữa. Anh cứ đi làm việc của anh đi và đừng lo lắng gì cho tôi cả.
- Tốt nhất là ta nên về. - Cha thảo dược nói - Ta không muốn làm mất thêm thời gian và cũng không muốn mang lại phiền phức cho con.
- Ngược lại, cha đã giúp con rất nhiều. Và cả những lá xì gà của cha nữa, mặc dù có thể cha sẽ không tin. Con nhận thấy rằng, bên cạnh việc giúp con tỉnh táo, những lá xì gà còn giúp con suy nghĩ, dường như khói thuốc giúp con sắp xếp lại những tư duy và tách con ra khỏi thế giới này trong giây lát.
- Nếu đúng như thế thì chúng ta sẽ hút lại lần nữa. Con biết tìm ta ở đâu rồi đấy! -Cha Antonio nói vậy thay lời chào từ biệt.
- Cha và con sẽ sớm gặp lại nhau! - Rojas hứa.
Chú thích
(1) Tiếng La tinh trong nguyên bản: Quy ước xưng tội.
(2) Tiếng La tinh trong nguyên bản: Sự bảo vệ trung thành của Chúa trước những kẻ rao giảng tầm thường.
(3) Tiếng La tinh trong nguyên bản: Minh chứng sai lẩm chống lại những cố đạo chủ chốt.
(4) Cách chơi chữ của tác giả, trích tên Caloca thành loca, có nghĩa là điên rồ.
(5) Cách chơi chữ của tác giả, trích tên Ocana thành caha, có nghĩa là xương bò.
(6) Đơn vị đo lường cổ của Tây ban Nha: 1 hải lý tương đương 3 dặm và tương ứng 5.555 mét
